Abdullah Kale’î

Kaza ve kader bilgisini çok kimseler anlayamamış, doğru yoldan ayrılmıştır. Bunlardan bir kısmı, insanların isteyerek yaptığı işlerinin zor ile olduğunu sanmış, çokları da, insanların her işi yaratarak yaptığını, isteyerek yapılan işlere Allahü teâlânın karışmadığını söylemiştir. Üçüncü anlayış şekli de, doğru yolda gidenlerin, İslamiyeti iyi anlayanların sözüdür ki, bunlar Ehl-i sünnet vel-cemaat âlimlerinin söyledikleridir. Ehl-i sünnetin reisi olan İmam-ı Azam Ebû Hanife, İmam-ı Câfer-i Sâdık'tan sordu:
- Allahü teâlâ, insanların istekli işlerini, onların arzusuna bırakmış mıdır?
- Allahü teâlâ, rübûbiyyetini, [yaratmak ve her istediğini yapmak büyüklüğünü] aciz kullarına bırakmaz, buyurdu.
- Kullarına, işleri zor ile mi yaptırıyor?
- Allahü teâlâ adildir. Kullarına zor ile günah işletip sonra cehenneme sokmak, Onun adaletine yakışmaz, buyurdu.
- O halde insanların istekli hareketi kimin arzusu ile oluyor, kim yapıyor?
- İşleri insanların arzusuna bırakmamış ve kimseyi cebretmemiştir. İkisi arası olagelmektedir. Yaratmayı kullarına bırakmadığı gibi, zor ile de yaptırmaz.
İşte, Ehl-i sünnet âlimleri diyor ki, kulların ihtiyâri [istekli] hareketlerini, işlerini Allahü teâlâ icâd etmekte, yaratmaktadır. Onun kudreti ile var oluyorlar. Fakat insanın kudreti de karışmaktadır. İstekli hareketlerimiz, Allahü teâlânın kudreti ile (Yaratılır) ve bizim kudretimiz ile (Kesbedilmiş) olur. Ehl-i sünnetten, Ebül-Hasen-i Ali Eş'ari'ye göre, insanların istekli işlerine, kendi ihtiyarları, [yani seçim hakları ve kudretleri] hiç karışmaz. Yalnız, kul bir iş yapmak isteyince, Allahü teâlâ, o işi hemen yaratmaktadır. Âdet-i ilâhisi hep böyledir. İşin yapılmasında kulun kudretinin tesiri olmaz. Bu sözü, (Cebriyye) mezhebinin sözüne yakındır. Bunun için, Eş'ari mezhebine (Cebr-i mütevassıt) denilmektedir.