Görünmeyen His Organları Beştir

Görünmeyen his organları da beştir: Birincisi, "Hiss-i müşterek"dir. Bu duygunun yeri, beynin önündedir. His organlarından beyindeki duygu merkezlerine gelen hârici tesirlerin hepsi, burada toplanır. İkincisi, "Hayâl"dir. Bunun yeri, beynin birinci boşluğunun önündedir. Hiss-i müşterekte toplanıp anlaşılan, hissedilenler burada saklanır. Bir cisme bakınca, bu cisim, hiss-i müşterekte duyulur. Bu cisim, göz önünden çekilince, hiss-i müşterekte hissedilmesi kalmaz. Fakat, hayâle gelen tesiri uzun zaman kalır. Hayâl olmasaydı, herkes birbirini unutur, kimse kimseyi tanımazdı. Üçüncüsü, "Vâhime"dir. His organları ile duyulamayan, fakat duyulanlardan çıkarılabilen mânaları anlar. Meselâ düşmanlık, doğruluk bir organla his edilmez. Fakat dost, düşman olan kimse görülür, hissedilir. Bu kimselerden dostluğu, düşmanlığı anlayan iç kuvvete vâhime denir. Vâhime kuvveti olmasaydı, koyun, kurdun düşman olduğunu anlamaz, ondan kaçmazdı. Yavrusunu da korumazdı. Dördüncü kuvvet, "Hâfıza"dır. Vâhimenin anladığı mânaları saklar. Beşinci kuvvete "Mütasarrıfa" denir. Anlaşılan duyguları ve mânaları karşılaştırıp, yeni mânalar elde eder. Meselâ zümrüdden bir dağ düşünür. Şairlerde bu kuvvet fazladır.

Hayvân ruhunun ikinci kuvveti olan, hareket kuvveti de, iki türlüdür: Birincisi, "Şehevi" kuvvettir. İnsanlar ve hayvânlar, şehvet kuvvetleri ile, kendilerine tatlı gelen ve muhtaç oldukları şeyleri isterler. Bunlara "Behimi" kuvvet de denir. İkincisi "Gadabi" kuvvettir. Bu kuvvet ile, kendilerine çirkin, zararlı olan şeyleri defederler, kovarlar. Bunlara "Canavar" kuvvetler de denir.

Hareket kuvvetleri, müdrike kuvvetlerine muhtaçdırlar. Çünkü, önce duygu organları ile, iyi veya kötü olduğu anlaşılmalıdır ki, istenebilsin veya atılsın. Bütün bu duyguların ve hareketlerin hepsi sinirlerle yapılmaktadır.

İnsan kalbi ve ruhu, yalnız insanlarda bulunur. Bu ruhun da iki kuvveti vardır. İnsan, bu iki kuvvet ile, hayvânlardan ayrılmaktadır. Bu iki kuvvetten birisi, idrâk edici olan "Kuvve-i âlime" ve "Müdrike" denilen bilici kuvvettir. İkincisi, "Kuvve-i âmile" yapıcı kuvvettir.