Hüseyin Ibn-i Yezdânyâr
Hayânın çok yönleri vardır. Bunlardan; meleklerin hayâsı ki, onlar, "Yâ Rabbi! Sübhânsın, sana lâyık bir ibâdeti yapamadık" diyerek kusurlu olduklarını bildirirler. Buna "Kusur hayâsı" denir.
İsrafil aleyhisselâmın hayâsı ki, Allahü teâlânın büyüklüğü karşısında utancından kanatlarını sarkıtır. Buna "İclâl hayâsı" denir...
Bir gün müşriklerden Abine bin Hısn-ı Fezâri, Peygamber efendimizin huzûruna geldi. O sırada Hazreti Âişe vâlidemiz de oradaydılar. Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), Fezâri'nin geldiğini görünce, Hazreti Âişe'yi görmemesi için, Hazreti Âişe'nin önüne geçtiler. Peygamberimizin, bu yaptığına "Gayret hayâsı" denir. Allahü teâlâ, Kur'ân-ı kerimde meâlen "... Peygamberin evinde yemeğinizi yedikten sonra dağılınız. Söz konuşmak, sohbet etmek için de izinsiz girmeyiniz. Çünkü bu, Peygamberlere eziyet veriyor, (sonra "çıkın" veya "girmeyin" demeye) sizden utanıyor..." (Ahzab-53) işte buna "Kerem hayâsı" denir...
Mûsâ aleyhisselâm, dünyalık işleri Allahü teâlâdan istemeye utanıp, "Yâ Rabbi! Bazı dünyalık ihtiyâçlarım oluyor, fakat istemekten hayâ ediyorum" deyince, cenâb-ı Hak da "Yâ Mûsâ! Hamurun tuzundan, merkebin otuna kadar, ne ihtiyâcın varsa benden iste..." buyurdu. Mûsâ aleyhisselâmın bu hayâsına "İstihkar" denir.
Eshâb-ı kiram, "Yâ Resûlallah! Hazreti Osman ile olunca, bizim yanımızda oturduğunuz gibi oturmuyorsunuz. Hikmeti nedir?" diye sordular. Buyurdu ki: "Osman öyle bir kimsedir ki, melekler dahi ondan hayâ eder, ben nasıl etmeyeyim?" İşte buna "Vekar hayâsı" denir.
Allahü teâlâ, Îsâ aleyhisselâma, "Yâ Îsâ! Önce nefsine öğüt ver, sonra insanlara. Aksi hâlde benden utan" buyurdu. Bu utanmaya "Murâkabe hayâsı" denir.
Mirâc'da namaz elli vakit farz olduğunda, Hazreti Mûsâ, Peygamber efendimize, "Ümmetin dayanamaz. Allahü teâlâdan azaltılmasını dile" deyince, Resûlullah efendimiz de beş vakte kadar indirtmişti. Hazreti Mûsâ, "Bu dahi çoktur" deyince Peygamber efendimiz, "Artık bunu da azaltmasını istemekten utanırım" buyurdular. İşte buna "Müracaat hayâsı" denir.
Haramlardan sakınanlar hakkında cenâb-ı Hak şöyle buyurdu: "Ben halkı hesaba çektiğim zaman, onları hesaba çekmekten utanırım." Bunu Peygamber efendimiz haber verdi. Buna da "İhsân hayâsı" denir.