Pîrî Halîfe Hamîdî

Peygamberlerin "aleyhimüssalevâtü vetteslimât" ve kitâbların gönderilmesine sebep ve bildirilmesi en lüzûmlu olan emir, yerlerin, göklerin yaratanının varlığını, Onun bir olduğunu, ilim ve başka üstün sıfatları bulunduğunu, kudret ve büyüklüğünün sonsuz olduğunu kullara bildirmektir. İnsanların çoğu, gördüklerine, duyduklarına, göründüğü gibi inanıp, içlerini, inceliklerini anlayamadıklarından, Allahü teâlâ, kitaplarında, varlığına, büyüklüğüne alâmet olan, mahlûklarının en büyükleri ve en açıkta bulunan ve insanların çok şaştığı her bakımdan düzgün görünen Ay'ı, Güneş'i ve yıldızları, her çeşit insanın anlayabilmesi için, göründükleri gibi tarif buyurmuştur. Bunların hesaplarını, kanûnlarını, içyüzlerini açıklamayarak, câhil olan çoğunluğu, anlayamayacağı şeylerle uğraşmaya zorlamamış, bunları her asırdaki zeki, akıllı, seçme kimselerin çalışarak anlamalarını teşvik buyurmuştur. Nahl sûresinde, (Kullarıma hikmet ile ve güzel va'z ile beni tanıt!) meâlindeki yüzyirmibeşinci âyet-i kerimede, (Anlayışlı, tahsilli olanlara, fen bilgileri ile; hislerine tâbi olan câhil halka da, görünenleri anlatmakla bildir, demektir) buyuruyor.

Fahreddin-i Râzi "rahmetullahi teâlâ aleyh", Bekara sûresi, yirmidokuzuncu âyetini tefsir ederken diyor ki: (Hidâye) fizik kitâbının ve (Îsâguci) mantık kitâbının yazarı olan Esirüddin-i Ebheri "rahmetullahi teâlâ aleyh", Batlemyus'un (Mecisti) adındaki astronomi kitâbını okuturdu. Bunu okutmasını hoş görmeyen biri, Müslümân çocuklarına böyle ne okutuyorsun diye sorunca, meâl-i şerifi, (Yerleri, gökleri, yıldızları, bitkileri ne güzel yarattığımızı görmüyorlar mı?) olan Kaf sûresinin altıncı âyetini tefsir ediyorum diyerek, cevap vermiştir.

İmâm-ı Râzi, Ebheri'nin bu cevâbının doğru olduğunu, tefsirinde yazmakda ve Allahü teâlânın mahlûklarını inceleyen fen adamları, Onun büyüklüğünü, iyi anlar demektedir.