Şemseddin Remlî

İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da isterse, o şeyi yaratır. İnsanın iradesine, dilemesine (kesb) denir. Demek ki, insanların yaptığı her hareket, her iş, insanın kesbi ve Allahü teâlânın yaratması iledir. Allahü teâlâ insanların, hayır ve şer, bütün yapacaklarını ezelde biliyordu. Vakitleri gelince, bunların yaratılmasını irade etmekte ve yaratmaktadır. Onun yaratmasına (takdir) denir. Hâlık ve mûcid yalnız Odur. Ondan başka yaratıcı yoktur. Hiçbir insan, hiçbir şey yaratamaz. Hayır ve şer her şeyin yaratılmasında, insanın iradesinin ve ihtiyarının da tesiri vardır. İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da isterse, o şeyi yaratır. İnsanın irâdesine, dilemesine (kesb) denir. Demek ki, insanların yaptığı her hareket, her iş, insanın kesbi ve Allahü teâlânın yaratması iledir. Adam öldürene kıyamette azap yapılması, onu kesb ettiği içindir. (Hicr) sûresinin 92 ve 93'üncü âyetlerinde meâlen, (Allahü teâlâ onların yaptıklarının hepsini soracaktır) buyuruldu. (Vâkı'a) sûresinin 24'üncü âyetinde meâlen, (Yaptıklarının cezasını çekeceklerdir) buyuruldu. (Kehf) sûresinin 29'uncu âyetinde meâlen, (İsteyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. İnkâr edenlere Cehennem ateşini hazırladık) buyuruldu. (Nahl) sûresinin 33'üncü âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, onlara zulmetmez. Onlar, kendilerine zulmediyorlar) buyuruldu. Allahü teâlâ kerimdir, merhameti sonsuzdur. İnsanlara hep faydalı olan şeyleri ve yapabilecekleri kadar emretmiştir. Zararlı olanları yasak etmiştir. (Bekara) sûresinin 286'ncı âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ insanlara kolay yapacakları şeyleri emretti) buyuruyor. (Tûr) sûresinin 7'nci âyetinde meâlen, (Rabbin elbette azap yapacaktır. Ondan kurtuluş yoktur) buyuruldu.
İmam-ı Ebû Hanife, İmam-ı Câfer Sâdık'tan sordu: "Ey Resûlullahın torunu! Allahü teâlâ insanların hareketlerini, bunların iradesine mi bırakmıştır. Yoksa, her şeyi cebir ile mi yaptırmaktadır?" dedi. Cevabında buyurdu ki: "Allahü teâlâ, kendi hakkını kullarına bırakmaz ve onlara zor ile yaptırıp, azap etmesi, Onun adaletine yakışmaz."