Seyyid Hasan Mükennâ

Dehr sûresindeki, (Siz, ancak Allahü teâlânın dilediğini arzû edersiniz!) meâlindeki âyet-i kerimeden, Ebül-Hasen-i Eş'ari imâmımız "rahmetullahi teâlâ aleyh" (Allahü teâlâ, sizin istemenizi dilemedikçe, bir şey isteyemezsiniz!) manâsını anlamıştır. Yani, Allahü teâlâ dilemedikçe, kul, irâde-i cüz'iyyesini kullanamaz demiştir. Eş'ari mezhebine göre, kullar, irâde-i cüz'iyyelerini kullanmakta mecbûr oluyor. Çünkü, Allahü teâlâ, bir kimsenin bir şey yapmaya irâde-i cüz'iyyesini kullanmasını dileyince, o kimse irâde etmeye, istemeye mecbûr olur. İrâde-i cüz'iyye, mevcûd ve mahlûk oluyor. Böyle olunca, şeytân, insana: Ey kul! Niçin zahmet çekersin? Allahü teâlâ bir işini istemezse, sen o işi irâde edemezsin! derse, şeytâna cevâb verilemez. Kul fâil-i muhtâr olmaz. İbâdetlerine sevâb, kötülüklerine azâb vermeye sebep bulunmaz. Kul, Allahü teâlânın dilediğini dilemekte, o işin yapılmasına, âlet olmaktadır.

Ebû Mensûr-i Mâtüridi "rahmetullahi teâlâ aleyh" İmâm-ı A'zam Ebû Hanife'nin "rahmetullahi teâlâ aleyh" anladığını açıklayarak buyurdu ki:

(İrâde-i cüz'iyye, bir varlık değildir. Var olmayan şey, yaratılmış olmaz. İrâde-i cüz'iyye, kullarda bir hâldir. Kuvveti, bir şeyi yapmak ve yapmamakta kullanmaktır. Kullar, irâde-i cüz'iyyelerini kullanmakta serbesttir. Mecbûr değildir).

Bu mezhebe göre şeytâna: İrâde, bende bir hâldir. İyiliğe kullanırsam, Allahü teâlâ iyiliği yaratır. Kötülüğe sarf edersem, onu yaratır. Eğer sarf etmezsem, ikisini de yaratmaz, diye cevâb verilir. Allahü teâlânın, kul irâde etmeden de, yaratması câiz ise de, ihtiyâri olan işleri yaratmaya, kulların kalblerinin ihtiyâr ve irâde etmesini sebep kılmıştır. İrâde-i cüz'iyyemizin sebep olması da, Allahü teâlânın irâdesi iledir. Kul, bir iş yapmayı ihtiyâr ve irâde edince, yani tercih edip dileyince, Allahü teâlâ da, o işi irâde ederse o işi yaratır. Kul ihtiyâr ve irâde etmezse, ihtiyâri olan o işi yaratmaz...